Systematyka

Rząd: Cyprysowce
Rodzina: Cyprysowate
Rodzaj: Jałowiec

Nazwy

Łacińska: Juniperus communis
Angielska: Juniper
Niemiecka: Wacholder
Polskie nazwy: brzewik, jodłowiec, kadyk, jaglina, cedr, cedr czerwony 

Nazwa gatunkowa jałowca pochodzi od rzymskiej nazwy jałowca sabińskiego stosowanego jako środek poronny, iuvenis– oznacza młodą kobietę, perere– rodzić.

Polska nazwa jałowca związana jest z występowaniem rośliny na ubogich, jałowych glebach.

Występowanie

Jałowiec jest krzewem, który występuje na całej półkuli północnej, można go spotkać w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce rozpowszechniony jest na nizinach i w niższych partiach gór. Jałowiec rośnie na brzegach lasów oraz piaszczystych nieużytkach, ugorach, wrzosowiskach, rzadziej w lasach i borach sosnowych. Niekiedy bywa sadzony w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna. W Europie półdniowej uprawiany dla owoców.

Co ciekawe krzewy jałowca są pierwszym gatunkiem kolonizującym wydmy śródlądowe oraz wysychające bagna.

Odmiany

Znanych jest ponad 50- 71 gatunków jałowca mających znaczenie w uprawie. W Polsce w stanie dzikim występują dwa gatunki jałowca, a kilkanaście innych odmian jest uprawianych jako rośliny ozdobne. Niektóre odmiany jałowca posiadają trujące dla człowieka owoce.

Surowiec

Surowcem zielarskim jest owoc jałowca (Juniperi fructus). Ze świeżych owoców destyluje się olejek jałowcowy (Juniperi oleum).

Z owoców jałowca przygotowuje się napary i odwary, czasami także nalewki.

Historia

Przypuszcza się, że właściwości lecznicze jałowca były wykorzystywane w Europie w czasach prehistorycznych. Egipcjanie stosowali jałowiec do balsamowania zwłok. Hipokrates twierdził, że owoce jałowca są pomocne na afty. Katon zwrócił uwagę na działanie moczopędne i przeczyszczające wina jałowcowego oraz odwarów z gałązek i owoców jałowca.  Rzymski lekarz Galen stosował jałowiec jako środek oczyszczający wątrobę i nerki oraz przy hemoroidach i w celu wywołania menstruacji. Diskurydes opisał jałowiec w swoim dziele: De Materia pod nazwą Arkeothos Mikra jako lek działający rozgrzewająco, moczopędnie oraz mający właściwości ściągające, lek łagodny dla żołądka, stosowany przy dolegliwościach w klatce piersiowej i kaszlu.

W czasach średniowiecza owoce jałowca były stosowane jako środek na wszelkie dolegliwości. Wierzono wówczas, że żucie szyszkojagód jałowca uchroni od wszelkich zaraz, z kolei ostre igły drzewa jałowcowego traktowano jako środek chroniący przed nieczystymi siłami.

Święta Hildegarda zalecała owoce jałowca w leczeniu chorób płuc, wątroby i nerek. Nieco później do celów leczniczych zaczęto oprócz szyszkojagód stosować także liście, zielone pędy, drewno oraz smołę.

Z XVI wiecznych podań Falimierza wiemy, że jałowiec był wówczas stosowany jako środek trawienny. Roślinę dodawano także do kąpieli. Marcin z Urzędowa zalecał za Dioskurydesem stosowanie jałowca na ukąszenia węży.

Polski lekarz XIX wieku August Hiacynt Dziarkowski zalecał wdychanie aromatu jałowcowego.

Medycyna ludowa

W lecznictwie ludowym stosuje się jałowiec jako środek moczopędny, bakteriobójczy, żółciopędny, żółciotwórczy, odkażający oraz poprawiający trawienie Na przełomie XIX i XX wieku w Polsce powszechnie stosowano odwar z jagód jałowca przy zatrzymaniu moczu oraz puchlinach. Surowe jagody spożywano w celu poprawienia trawienia. W postaci powideł przygotowanych z młodych pędów z cukrem jałowiec podawano jako lek na astmę. Jałowiec był także stosowany przy kolkach. Jałowiec jest stosowany w lecznictwie ludowym jako lek na podagrę w postaci suszonych i palonych jak kawa owoców. Preparaty z jałowca podawano jako środek czyszczący krew, czasem również przy suchotach. W dawnych czasach roślina miała zastosowanie leczeniu rzeżączki.

 Zewnętrznie jałowiec stosowano jako środek na brodawki i odciski, to również stary środek na pasożyty jelitowe.

Ksiądz Kneipp podaje, że jałowiec świetnie oczyszcza powietrze.

Składniki mineralne

Szyszkojagody są bogate w:

• Głównym składnikiem aktywnym owoców jałowca jest olejek eteryczny, który zawiera ponad 60 związków. Głównymi składowymi olejku są: α- i β- pinen, kamfen. Ponadto szyszkojagody jałowca zawierają cukier (glukoza, fruktoza), związki goryczowe i żywiczne, flawonoidy, taniny. Wśród związków, które wpływają na właściwości jałowca można wymienić także: kwasy tłuszczowe ( laurowy, palmowy, oleinowy, linolowy), kwasy glukuronowe  oraz sterole: (ß-sitosterol, kampesterol, cholesterol)

DZIAŁANIE LECZNICZE JAŁOWCA

Szyszkojagody jałowca:

• Poprawiają procesy trawienne, pobudzają apetyt, są polecane przy nieżycie żołądka
• Zwiększają wydzielanie żółci, dzięki czemu łatwiej trawimy tłuste i ciężkostrawne potrawy
• Znoszą nadmierną fermentację w jelitach
• Łagodzą kilkę jelitową i zmniejszą wzdęcia brzucha 
• Są stosowane w przypadku nieżytu i zapalenia oskrzeli oraz astmy
• Miały zastosowanie jako środek napotny w chorobach przeziębieniowych i przy gorączce 
• Działają moczopędne, poprzez zwiększenie wydalania wody ustrojowej, jonów sodu i kwasu moczowego
• Zapobiegają nawrotom zapalenia pęcherza oraz niszczą pozostałe bakterie odpowiedzialne za częste infekcje pęcherza
• Niegdyś były stosowane przy opóźniającym się cyklu menstruacyjnym
• Są pomocne w leczeniu dolegliwości reumatycznych
• Wymieszane z woskiem pszczelim przyłożone na rany lub ukąszenia owadów łagodzą podrażnienie i odkażają 

Oprócz szyszkojagód w lecznictwie ma znaczenie także olejek eteryczny pozyskiwany z jałowca.

Działanie niepożądane

Zatrucia spowodowane przyjmowaniem owoców jałowca zdarzają się bardzo rzadko. Doustne przyjmowanie wyciągów z jałowca przez dłuższy okres czasu może powodować podrażnienia błon śluzowych żołądka, rozszerzenie naczyń krwionośnych, przyspieszenie akcji serca oraz utrzymujący się stan zapalny.  Spożywanie większych ilości szyszkojagód jałowca powoduje podrażnienie nerekobjawiające się trudnością w oddawaniu moczu, białkomoczem oraz bólami nerek

Olejek eteryczny z jałowca może mieć działanie drażniące na skórę. Przy stosowaniu zewnętrznym preparatów z jałowcem oraz olejku mogą pojawić się objawy takie jak swędzenie, pieczenie, pęcherze czy obrzęk.

Może spowodować halucynacje, zaburza wchłanianie żelaza. Może wywoływać poronienia. 

Przeciwwskazania

• Preparatów z jałowca nie zaleca się stosować kobietom w ciąży ze względu na jego silne działanie drażniące i poronne.
• Osoby cierpiące na ostre zapalenia dróg moczowych i niewydolność nerek powinny wystrzegać się spożywania jałowca.

Aromatyczna kąpiel na bóle reumatyczne i nerwobóle

• 1 kg młodych gałązek jałowca
• Garść owoców jałowca
• 2 litry wody

Gałązki z owocami jałowca zalać wodą i doprowadzić do wrzenia. Po ostudzeniu przecedzić płyn wlać do wanny, dopełniając ciepłą wodą. Czas kąpieli nie powinien przekraczać 15 minut.

Kąpiel stosować przy bólach reumatycznych, artretyzmie oraz wypryskach skórnych.