Systematyka

Rodzina: Selerowate
Rodzaj: Dzięgiel
Gatunek: Arcydzięgiel litwor

Nazwy

Łacińska: Archangelica officinalis Hoffm., Angelica archangelica L.
Angielska: Garden Angelica
Niemiecka: Garten- Engelwurz
Polskie nazwy: arcydzięgiel, dzięgiel wielki, dzięgiel lekarski, angielski korzeń, dzięgiel litwor, archangelika, litwor, dzięgiel angelika, andżelika, ziele św. Ducha, lubszcza, gołębie pokrzywy, anielskie ziele

Nazwa łacińska arcydzięgla pochodzi od słowa archangelos oznaczającego archanioła i jest związana z pewną legendą, która głosi, że w czasie epidemii dziesiątkującej ludzkość sam archanioł Gabriel (lub Rafał, według podań francuskich) zstąpił z niebios na ziemię i objawił się pewnemu zacnemu medykowi. Przykazał mu żuć korzeń dzięgla by uchronić się przed chorobą.

Występowanie

Arcydzięgiel litwor występuje w strefach chłodnych klimatu umiarkowanego Europy i Azji. Swoim zasięgiem sięga dalekiej północy. Powszechnie występuje na całym półwyspie skandynawskim, na Grenlandii i Islandii.

Od 2014 r. w Polsce arcydzięgiel znajduje się pod częściową ochroną, można go spotkać w Sudetach i Tatrach, miejscami nad brzegami potoków na niżu.

Odmiany

Rodzaj Angelica liczy 60 gatunków, powszechnie uważanych za rośliny lecznicze. W Polsce oprócz litwora możemy spotkać 2 inne gatunki dzięgla: drobniejszy o bardziej intensywnym zapachu dzięgiel leśny oraz występujący w pasie nadmorskim dzięgiel nabrzeżny.

Surowiec

Podstawowym surowcem wykorzystywanym przez medycynę naturalną jest korzeń arcydzięgla (Radix Angelicae) oraz owoc arcydzięgla (Fructus Angelicae).
Z korzenia pozyskuje się olejek eteryczny- Oleum Archangelicae.

Surowcem przyprawowym są ogonki liściowe oraz młode pędy, rzadziej liście. W cukrownictwie często wykorzystuje się łodyżki i owoce.

Historia

Arcydzięgiel od dawna stosowały ludy nordyckie i Lapończycy. Ludy te z baldachów dzięgla i mleka reniferów wytwarzały specjalny rodzaj sera, spożywali także łodygi i kłącza oraz korzenie.  W krajach nordyckich dzięgiel zyskał tak dużą popularność, że szybko wprowadzono jego ochronę.

W starożytności litwor nie był znany w rejonach Morza Śródziemnego.

W średniowieczu angelika nosiła nazwę europejskiego żeń-szenia. Była stosowana jako przyprawa oraz lek pobudzający trawienie i przemianę materii. Mocno wierzono wówczas, że roślina chroni przed działaniem trucizn, różnorodnych plag oraz odpędza diabelskie moce. Powszechnie uważano także, że dzięgiel może neutralizować ugryzienie wściekłych psów. Roślina ta miała także dodawać energii i wpływać na długość życia. W wiekach średnich dzięgiel stosowano jako środek przeciwko dżumie.

Arcydzięgiel początkowo był uprawiany w przyklasztornych ogródkach. Mnisi zalecali żucie korzeni dzięgla dla zachowania długowieczności.  Wraz z wędrówką mnichów roślina rozpowszechniła się na terenie całej Europy.

Arcydzięgiel wchodził w skład „wody melisowej karmelickiej” oraz „balsamu komandorskiego”. Dzięgiel był także składnikiem słynnego średniowiecznego „teriaku”.

Z XII wiecznych zapisków wiemy, że dzierżawca opuszczający swoje gospodarstwo zgodnie z obowiązującym prawem powinien zostawić połowę upraw arcydzięgla swojemu następcy.

Znalezione szczątki rośliny podczas wykopalisk w Biskupinie świadczą, o tym, że roślina ta była znana na terenach Polski. W średniowieczu litwor był uprawiano w przyklasztornych ogródkach. Prawdopodobnie przywędrował do nas ze Skandynawii. Herbarz Szymona Syreńskiego z XVI wieku wymienia dzięgiel jako warzywo powszechnie uprawiane. Zielarz zalecał roślinę na choroby płuc, dychawicę oraz morowe powietrze. Litwor miała także „trucizny z ciała wywodzić”. Z zielnika Siennika z 1568 r.  dowiadujemy się, że dzięgiel z bylicą pospolitą zabezpieczał od „uczarowania”.

W XV i XVI wieku w Europie panowały liczne epidemie. Wówczas sądzono, że dzięgiel może chronić przed dżumą. I wtedy to powróciło zainteresowanie dzięglem jako lekiem na choroby zakaźne, stąd też w odrodzeniu zioło to było uznawane za lek na wszystkie dolegliwości.

W czasie I wojny światowej sądzono, że żucie korzenia dzięgla może uchronić przed epidemią grypy.

W 1934 r. arcydzięgiel został wprowadzony jako roślina lecznicza do British Pharmaceutical Codex.

Medycyna ludowa

W medycynie ludowej wywar z korzenia dzięgla stosuje się jako środek wykrztuśny, regulujący pracę serca, żółciopędny. Pomocniczo arcydzięgiel stosuje się przy porażeniach ośrodkowego układu nerwowego oraz przy biegunkach. Dawniej wyciąg dzięglowy z dodatkiem octu stosowano do nacierań przy podagrze, reumatyzmie, bólach krzyża i ogólnym osłabieniu. Odwar z korzenia lub suszonego ziela pito przy nieżytach górnych dróg oddechowych, padaczce, odrze, szkarlatynie. Napar stosowano także do płukania gardła w stanach zapalnych. Sok z dzięgla wkrapiano w kanały uszne, aby leczyć głuchotę.

Ks. Kneipp zalecał herbatkę z korzenia dzięgla jako skuteczny środek na zgagę, katary, zapalenia płuc i oskrzeli. Herbatka z całego ziela miała być pomocna po spożyciu nieświeżych potraw, przy niestrawności i zatruciach.

Ziele arcydzięgla stosowano także w leczeniu wścieklizny.

Składniki mineralne

Głównym składnikiem czynnym całej rośliny jest olejek eteryczny. W korzeniu znajduje się 1,5% olejku, w owocach 2%, a w owocach ok 0,15%. Głównym składnikiem olejku znajdującego się korzeniach jest ß-felander, a z owoców α- felander.  Arcydzięgiel zawiera także furanokumaryny, flawonoidy, kwasy fenolowe. Jest to również źródło witamin: B i C.

Ziele dzięgla ponadto zawiera kwasy: walerianowy, metyloetylooctowy.

              ARCYDZIĘGIEL DZIAŁANIE LECZNICZE

• W obrębie przewodu pokarmowego litwor działa wiatropędne, wspomaga leczenie bólów i skurczy jelita, normalizuje fermentację, jest stosowana przy nieregularnych wypróżnieniach.
• Roślina stymuluje wydzielanie śliny, soków żołądkowych oraz pobudza wydzielenie enzymów trawiennych- pepsyny i pentagrastyny.
• Obniża ciśnienie krwi oraz reguluje przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych, jest też cenionym środkiem na uspokojenie serca.
• Angelika ma działanie ogólnie wzmacniające oraz napotne, dzięki czemu obniża gorączkę.
• Zwiększa wydzielanie śluzu w oskrzelach oraz go rozrzedza
• Podnosi odporność organizmu i działają przeciwwirusowo
• Dzięgiel działa rozkurczowo, rozluźnia mięśnie i uspokaja
• Reguluje cykl menstruacyjny, łagodzi ból towarzyszący menstruacji oraz zapobiega białym upławom
• Pomaga w leczeniu wszawicy i świądu skóry
• Arcydzięgiel jest dobrym środkiem rozgrzewającym, pomaga osobom, które mają problem z zimnymi stopami i dłońmi.
• Korzeń arcydzięgla stosowany jest w kuracjach odwykowych, często podaje się go po zatruciach alkoholem i nikotyną. Jest także dobrą odtrutką przy zatruciach alkaloidami, zimowitem jesiennym oraz cykutą.
• Pochodne furanokumaryn zawarte w arcydzięglu wykazują działanie fotodynamiczne i zwiększają wytwarzanie melaniny w skórze po wystawieniu jej na działanie światła słonecznego.
• Świeżo zmiażdżone liście mogą złagodzić objawy choroby lokomocyjnej.
• Żucie korzenia dzięgla odświeża oddech, czyści zęby oraz niweluje łagodne bóle zębów.

Działanie niepożądane

U osób nadwrażliwych litwor może wywołać reakcję alergiczną na światło. U osób spożywających regularnie arcydzięgiel podczas opalania mogą wystąpić poparzenia słoneczne, miejscowy obrzęk, przekrwienie lub powstanie pęcherzycy. Spożywanie świeżego korzenia może wywoływać zapalenie i podrażnienia skóry. Należy ostrożnie przyjmować arcydzięgiel przy problemach z krzepliwością krwi, ponieważ kumaryny zawarte w zielu rozrzedzają krew.

Arcydzięgiel może wywoływać poronienia.

Przeciwwskazania

• Okres miesiączkowania oraz ciąża, szczególnie bezpośrednio przed porodem
• Ostre nieżyty żołądka i jelit, stany zapalenie wyrostka robaczkowego
• Zapalenia nerek
• Zaawansowana choroba wrzodowa
• Cukrzyca
• Nadciśnienie

Ostrożność należy także zachować przy nadwrażliwości na promienie UV, zapaleniu kłębków nerwowych

Napar z arcydzięgla

• Płaska łyżka rozdrobnionych korzeni
• 1,5 szklanki wody

Korzenie zalać wrzątkiem i parzyć pod przykryciem przez 20 min w łaźni wodnej. Odstawić na 10 minut i przecedzić. Napar pić 2- 3 razy po pół szklanki dziennie na godzinę przed posiłkiem na poprawę apetytu lub po posiłku by poprawić trawienie, również jako środek wiatropędny. Pity po posiłku wspomaga trawienie i działa jako środek wiatropędny. Herbatka z arcydzięgla działa także lekko uspokajająco.